अर्जुन उवाच । प्रकृतिं पुरुषं चैव क्षेत्रं क्षेत्रज्ञमेव च । एतद्वेदितुमिच्छामि ज्ञानं ज्ञेयं च केशव ॥१॥
arjuna uvāca । prakṛtiṁ puruṣaṁ caiva kṣetraṁ kṣetrajñameva ca । etadveditumicchāmi jñānaṁ jñeyaṁ ca keśava ॥
श्रीभगवानुवाच । इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते । एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ॥२॥
śrībhagavānuvāca । idaṁ śarīraṁ kaunteya kṣetramityabhidhīyate । etadyo vetti taṁ prāhuḥ kṣetrajña iti tadvidaḥ ॥
क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत । क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम ॥३॥
kṣetrajñaṁ cāpi māṁ viddhi sarvakṣetreṣu bhārata । kṣetrakṣetrajñayorjñānaṁ yattajjñānaṁ mataṁ mama ॥
तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत् । स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे शृणु ॥४॥
tatkṣetraṁ yacca yādṛkca yadvikāri yataśca yat । sa ca yo yatprabhāvaśca tatsamāsena me śṛṇu ॥
ऋषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक् । ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः ॥५॥
ṛṣibhirbahudhā gītaṁ chandobhirvividhaiḥ pṛthak । brahmasūtrapadaiścaiva hetumadbhirviniścitaiḥ ॥
महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च । इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः ॥६॥
mahābhūtānyahaṅkāro buddhiravyaktameva ca । indriyāṇi daśaikaṁ ca pañca cendriyagocarāḥ ॥
इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतना धृतिः । एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम् ॥७॥
icchā dveṣaḥ sukhaṁ duḥkhaṁ saṅghātaścetanā dhṛtiḥ । etatkṣetraṁ samāsena savikāramudāhṛtam ॥
अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् । आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रहः ॥८॥
amānitvamadambhitvamahiṁsā kṣāntirārjavam । ācāryopāsanaṁ śaucaṁ sthairyamātmavinigrahaḥ ॥
इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहङ्कार एव च । जन्ममृत्युजराव्याधि दुःखदोषानुदर्शनम् ॥९॥
indriyārtheṣu vairāgyamanahaṅkāra eva ca । janmamṛtyujarāvyādhi duḥkhadoṣānudarśanam ॥
असक्तिरनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिषु । नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ॥१०॥
asaktiranabhiṣvaṅgaḥ putradāragṛhādiṣu । nityaṁ ca samacittatvamiṣṭāniṣṭopapattiṣu ॥
मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी । विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जन संसदि ॥११॥
mayi cānanyayogena bhaktiravyabhicāriṇī । viviktadeśasevitvamaratirjana saṁsadi ॥
अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्त्वज्ञानार्थ दर्शनम् । एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमजानं यदतो ̍ न्यथा ॥१२॥
adhyātmajñānanityatvaṁ tattvajñānārtha darśanam । etajjñānamiti proktamajānaṁ yadato ̍ nyathā ॥
ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते । अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते ॥१३॥
jñeyaṁ yattatpravakṣyāmi yajjñātvāmṛtamaśnute । anādimatparaṁ brahma na sattannāsaducyate ॥
सर्वतः पाणिपादं तत्सर्वतो ̍ क्षिशिरोमुखम् । सर्वतः श्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति ॥१४॥
sarvataḥ pāṇipādaṁ tatsarvato ̍ kṣiśiromukham । sarvataḥ śrutimalloke sarvamāvṛtya tiṣṭhati ॥
सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् । असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च ॥१५॥
sarvendriyaguṇābhāsaṁ sarvendriyavivarjitam । asaktaṁ sarvabhṛccaiva nirguṇaṁ guṇabhoktṛ ca ॥
बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च । सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत् ॥१६॥
bahirantaśca bhūtānāmacaraṁ carameva ca । sūkṣmatvāttadavijñeyaṁ dūrasthaṁ cāntike ca tat ॥
अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम् । भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ॥१७॥
avibhaktaṁ ca bhūteṣu vibhaktamiva ca sthitam । bhūtabhartṛ ca tajjñeyaṁ grasiṣṇu prabhaviṣṇu ca ॥
ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते । ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम् ॥१८॥
jyotiṣāmapi tajjyotistamasaḥ paramucyate । jñānaṁ jñeyaṁ jñānagamyaṁ hṛdi sarvasya viṣṭhitam ॥
इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः । मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते ॥१९॥
iti kṣetraṁ tathā jñānaṁ jñeyaṁ coktaṁ samāsataḥ । madbhakta etadvijñāya madbhāvāyopapadyate ॥
प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि । विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान् ॥२०॥
prakṛtiṁ puruṣaṁ caiva viddhyanādī ubhāvapi । vikārāṁśca guṇāṁścaiva viddhi prakṛtisambhavān ॥
कार्यकारणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते । पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते ॥२१॥
kāryakāraṇakartṛtve hetuḥ prakṛtirucyate । puruṣaḥ sukhaduḥkhānāṁ bhoktṛtve heturucyate ॥
पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान् । कारणं गुणसङ्गो ̍ स्य सदसद्योनिजन्मसु ॥२२॥
puruṣaḥ prakṛtistho hi bhuṅkte prakṛtijānguṇān । kāraṇaṁ guṇasaṅgo ̍ sya sadasadyonijanmasu ॥
उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः । परमात्मेति चाप्युक्तो देहे ̍ स्मिन्पुरुषः परः ॥२३॥
upadraṣṭānumantā ca bhartā bhoktā maheśvaraḥ । paramātmeti cāpyukto dehe ̍ sminpuruṣaḥ paraḥ ॥
य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह । सर्वथा वर्तमानो ̍ पि न स भूयो ̍ भिजायते ॥२४॥
ya evaṁ vetti puruṣaṁ prakṛtiṁ ca guṇaiḥ saha । sarvathā vartamāno ̍ pi na sa bhūyo ̍ bhijāyate ॥
ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना । अन्ये साङ्ख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे ॥२५॥
dhyānenātmani paśyanti kecidātmānamātmanā । anye sāṅkhyena yogena karmayogena cāpare ॥
अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वान्येभ्य उपासते । ते ̍ पि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः ॥२६॥
anye tvevamajānantaḥ śrutvānyebhya upāsate । te ̍ pi cātitarantyeva mṛtyuṁ śrutiparāyaṇāḥ ॥
यावत्सञ्जायते किञ्चित्सत्त्वं स्थावरजङ्गमम् । क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ ॥२७॥
yāvatsañjāyate kiñcitsattvaṁ sthāvarajaṅgamam । kṣetrakṣetrajñasaṁyogāttadviddhi bharatarṣabha ॥
समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् । विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति ॥२८॥
samaṁ sarveṣu bhūteṣu tiṣṭhantaṁ parameśvaram । vinaśyatsvavinaśyantaṁ yaḥ paśyati sa paśyati ॥
समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम् । न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम् ॥२९॥
samaṁ paśyanhi sarvatra samavasthitamīśvaram । na hinastyātmanātmānaṁ tato yāti parāṁ gatim ॥
प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः । यः पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति ॥३०॥
prakṛtyaiva ca karmāṇi kriyamāṇāni sarvaśaḥ । yaḥ paśyati tathātmānamakartāraṁ sa paśyati ॥
यदा भूतपृथग्भावमेकस्थम् अनुपश्यति । तत एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा ॥३१॥
yadā bhūtapṛthagbhāvamekastham anupaśyati । tata eva ca vistāraṁ brahma sampadyate tadā ॥
अनादित्वान्निर्गुणत्वात् परमात्मायमव्ययः । शरीरस्थो ̍ पि कौन्तेय न करोति न लिप्यते ॥३२॥
anāditvānnirguṇatvāt paramātmāyamavyayaḥ । śarīrastho ̍ pi kaunteya na karoti na lipyate ॥
यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते । सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते ॥३३॥
yathā sarvagataṁ saukṣmyādākāśaṁ nopalipyate । sarvatrāvasthito dehe tathātmā nopalipyate ॥
यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः । क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत ॥३४॥
yathā prakāśayatyekaḥ kṛtsnaṁ lokamimaṁ raviḥ । kṣetraṁ kṣetrī tathā kṛtsnaṁ prakāśayati bhārata ॥
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा । भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम् ॥३५॥
kṣetrakṣetrajñayorevamantaraṁ jñānacakṣuṣā । bhūtaprakṛtimokṣaṁ ca ye viduryānti te param ॥
ओम् तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीता सूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगो नाम त्रयोदशो ̍ ध्यायः
om tatsaditi śrīmadbhagavadgītā sūpaniṣatsu brahmavidyāyāṁ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṁvāde kṣetrakṣetrajñavibhāgayogo nāma trayodaśo ̍ dhyāyaḥ