धृतराष्ट्र उवाच । धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः । मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ॥१॥
dhṛtarāṣṭra uvāca । dharmakṣetre kurukṣetre samavetā yuyutsavaḥ । māmakāḥ pāṇḍavāścaiva kimakurvata sañjaya ॥
सञ्जय उवाच । दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा । आचार्यमुपसङ्गम्य राजा वचनमब्रवीत् ॥२॥
sañjaya uvāca । dṛṣṭvā tu pāṇḍavānīkaṁ vyūḍhaṁ duryodhanastadā । ācāryamupasaṅgamya rājā vacanamabravīt ॥
पश्यैतां पाण्डुपुत्राणामाचार्य महतीं चमूम् । व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ॥३॥
paśyaitāṁ pāṇḍuputrāṇāmācārya mahatīṁ camūm । vyūḍhāṁ drupadaputreṇa tava śiṣyeṇa dhīmatā ॥
अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि । युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ॥४॥
atra śūrā maheṣvāsā bhīmārjunasamā yudhi । yuyudhāno virāṭaśca drupadaśca mahārathaḥ ॥
धृष्टकेतुश्चेकितानः काशिराजश्च वीर्यवान्। पुरुजित्कुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपुङ्गवः ॥५॥
dhṛṣṭaketuścekitānaḥ kāśirājaśca vīryavān । purujitkuntibhojaśca śaibyaśca narapuṅgavaḥ ॥
युधामन्युश्च विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान् । सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः ॥६॥
yudhāmanyuśca vikrānta uttamaujāśca vīryavān । saubhadro draupadeyāśca sarva eva mahārathāḥ ॥
अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम । नायका मम सैन्यस्य सञ्ज्ञार्थं तान्ब्रवीमि ते ॥७॥
asmākaṁ tu viśiṣṭā ye tānnibodha dvijottama । nāyakā mama sainyasya sañjñārthaṁ tānbravīmi te ॥
भवान्भीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समितिञ्जयः । अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिस्तथैव च ॥८॥
bhavānbhīṣmaśca karṇaśca kṛpaśca samitiñjayaḥ । aśvatthāmā vikarṇaśca saumadattistathaiva ca ॥
अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः । नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ॥९॥
anye ca bahavaḥ śūrā madarthe tyaktajīvitāḥ । nānāśastrapraharaṇāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ ॥
अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् । पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम् ॥१०॥
aparyāptaṁ tadasmākaṁ balaṁ bhīṣmābhirakṣitam । paryāptaṁ tvidameteṣāṁ balaṁ bhīmābhirakṣitam ॥
अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः । भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ॥११॥
ayaneṣu ca sarveṣu yathābhāgamavasthitāḥ । bhīṣmamevābhirakṣantu bhavantaḥ sarva eva hi ॥
तस्य सञ्जनयन्हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः । सिंहनादं विनद्योच्चैः शङ्खं दध्मौ प्रतापवान् ॥१२॥
tasya sañjanayanharṣaṁ kuruvṛddhaḥ pitāmahaḥ । siṁhanādaṁ vinadyoccaiḥ śaṅkhaṁ dadhmau pratāpavān ॥
ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः । सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ॥१३॥
tataḥ śaṅkhāśca bheryaśca paṇavānakagomukhāḥ । sahasaivābhyahanyanta sa śabdastumulo’bhavat ॥
ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ । माधवः पाण्डवश्चैव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः ॥१४॥
tataḥ śvetairhayairyukte mahati syandane sthitau । mādhavaḥ pāṇḍavaścaiva divyau śaṅkhau pradadhmatuḥ ॥
पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः । पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः ॥१५॥
pāñcajanyaṁ hṛṣīkeśo devadattaṁ dhanañjayaḥ । pauṇḍraṁ dadhmau mahāśaṅkhaṁ bhīmakarmā vṛkodaraḥ ॥
अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः । नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ ॥१६॥
anantavijayaṁ rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ । nakulaḥ sahadevaśca sughoṣamaṇipuṣpakau ॥
काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः । धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः ॥१७॥
kāśyaśca parameṣvāsaḥ śikhaṇḍī ca mahārathaḥ । dhṛṣṭadyumno virāṭaśca sātyakiścāparājitaḥ ॥
द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते । सौभद्रश्च महाबाहुः शङ्खान्दध्मुः पृथक्पृथक् ॥१८॥
drupado draupadeyāśca sarvaśaḥ pṛthivīpate । saubhadraśca mahābāhuḥ śaṅkhāndadhmuḥ pṛthakpṛthak ॥
स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत् । नभश्च पृथिवीं चैव तुमुलोव्यनुनादयन् ॥१९॥
sa ghoṣo dhārtarāṣṭrāṇāṁ hṛdayāni vyadārayat । nabhaśca pṛthivīṁ caiva tumulovyanunādayan ॥
अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान् कपिध्वजः । प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः । हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते ॥२०॥
atha vyavasthitāndṛṣṭvā dhārtarāṣṭrān kapidhvajaḥ । pravṛtte śastrasampāte dhanurudyamya pāṇḍavaḥ । hṛṣīkeśaṁ tadā vākyamidamāha mahīpate ॥
अर्जुन उवाच । सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत । यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान् ॥२१॥
arjuna uvāca । senayorubhayormadhye rathaṃ sthāpaya me’cyuta । yāvadetānnirīkṣe’haṃ yoddhukāmānavasthitān ॥
कैर्मया सह योद्धव्यमस्मिन्रणसमुद्यमे ॥२२॥
kairmayā saha yoddhavyamasminraṇasamudyame ॥
योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागताः । धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षवः ॥२३॥
yotsyamānānavekṣe’haṃ ya ete’tra samāgatāḥ । dhārtarāṣṭrasya durbuddheryuddhe priyacikīrṣavaḥ ॥
सञ्जय उवाच । एवमुक्तो हृषीकेशो गुडाकेशेन भारत । सेनयोरुभयोर्मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम् ॥२४॥
sañjaya uvāca । evamukto hṛṣīkeśo guḍākeśena bhārata । senayorubhayormadhye sthāpayitvā rathottamam ॥
भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम् । उवाच पार्थ पश्यैतान्समवेतान्कुरूनिति ॥२५॥
bhīṣmadroṇapramukhataḥ sarveṣāṃ ca mahīkṣitām । uvāca pārtha paśyaitānsamavetānkurūniti ॥
तत्रापश्यत्स्थितान्पार्थः पितृनथ पितामहान् । आचार्यान्मातुलान्भ्रातृन्पुत्रान्पौत्रान्सखींस्तथा ॥२६॥
tatrāpaśyatsthitānpārthaḥ pitṛnatha pitāmahān । ācāryānmātulānbhrātṛnputrānpautrānsakhīṃstathā ॥
श्वशुरान्सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि । तान्समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान्बन्धूऊनवस्थितान् ॥२७॥
śvaśurānsuhṛdaścaiva senayorubhayorapi । tānsamīkṣya sa kaunteyaḥ sarvānbandhūūnavasthitān ॥
अर्जुन उवाच । कृपया परयाऽविष्टो विषीदन्निदमब्रवीत् । दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम् ॥२८॥
arjuna uvāca । kṛpayā parayā’viṣṭo viṣīdannidamabravīt । dṛṣṭvemaṃ svajanaṃ kṛṣṇa yuyutsuṃ samupasthitam ॥
सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति । वेपथुश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते ॥२९॥
sīdanti mama gātrāṇi mukhaṃ ca pariśuṣyati । vepathuśca śarīre me romaharṣaśca jāyate ॥
गाण्डीवं स्रंसते हस्तात्त्वक्चैव परिदह्यते । न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः ॥३०॥
gāṇḍīvaṃ sraṃsate hastāttvakcaiva paridahyate । na ca śaknomyavasthātuṃ bhramatīva ca me manaḥ ॥
निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव । न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे ॥३१॥
nimittāni ca paśyāmi viparītāni keśava । na ca śreyo’nupaśyāmi hatvā svajanamāhave ॥
न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च । किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा ॥३२॥
na kāṅkṣe vijayaṃ kṛṣṇa na ca rājyaṃ sukhāni ca । kiṃ no rājyena govinda kiṃ bhogairjīvitena vā ॥
येषामर्थे काङ्क्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च । त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च ॥३३॥
yeṣāmarthe kāṅkṣitaṃ no rājyaṃ bhogāḥ sukhāni ca । ta ime’vasthitā yuddhe prāṇāṃstyaktvā dhanāni ca
आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः । मातुलाः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः सम्बन्धिनस्तथा ॥३४॥
ācāryāḥ pitaraḥ putrāstathaiva ca pitāmahāḥ । mātulāḥ śvaśurāḥ pautrāḥ śyālāḥ sambandhinastathā ॥
एतान्न हन्तुमिच्छामि घ्नतो पि मधुसूदन । अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते ॥३५॥
etānna hantumicchāmi ghnato pi madhusūdana । api trailokyarājyasya hetoḥ kiṃ nu mahīkṛte ॥
निहत्य धार्तराष्टान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन । पापमेवाश्रयेदस्मान्हत्वैतानाततायिनः ॥३६॥
nihatya dhārtarāṣṭānnaḥ kā prītiḥ syājjanārdana । pāpamevāśrayedasmānhatvaitānātatāyinaḥ ॥
तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान्स्वबान्धवान् । स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ॥३७॥
tasmānnārhā vayaṃ hantuṃ dhārtarāṣṭrānsvabāndhavān । svajanaṃ hi kathaṃ hatvā sukhinaḥ syāma mādhava ॥
यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः । कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम् ॥३८॥
yadyapyete na paśyanti lobhopahatacetasaḥ । kulakṣayakṛtaṃ doṣaṃ mitradrohe ca pātakam ॥
कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम् । कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ॥३९॥
kathaṃ na jñeyamasmābhiḥ pāpādasmānnivartitum । kulakṣayakṛtaṃ doṣaṃ prapaśyadbhirjanārdana ॥
कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः । धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत ॥४०॥
kulakṣaye praṇaśyanti kuladharmāḥ sanātanāḥ । dharme naṣṭe kulaṃ kṛtsnamadharmo’bhibhavatyuta ॥
अधर्माभिभवात्कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः । स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसङ्करः ॥४१॥
adharmābhibhavātkṛṣṇa praduṣyanti kulastriyaḥ । strīṣu duṣṭāsu vārṣṇeya jāyate varṇasaṅkaraḥ ॥
सङ्करो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च । पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ॥४२॥
saṅkaro narakāyaiva kulaghnānāṃ kulasya ca । patanti pitaro hyeṣāṃ luptapiṇḍodakakriyāḥ ॥
दोषैरेतैः कुलघ्नानां वर्णसङ्करकारकैः । उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः ॥४३॥
doṣairetaiḥ kulaghnānāṃ varṇasaṅkarakārakaiḥ । utsādyante jātidharmāḥ kuladharmāśca śāśvatāḥ ॥
उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन । नरके नियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ॥४४॥
utsannakuladharmāṇāṃ manuṣyāṇāṃ janārdana । narake niyataṃ vāso bhavatītyanuśuśruma ॥
अहो बत महत्पापं कर्तुं व्यवसिता वयम् । यद्राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनमुद्यताः ॥४५॥
aho bata mahatpāpaṃ kartuṃ vyavasitā vayam । yadrājyasukhalobhena hantuṃ svajanamudyatāḥ ॥
यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः । धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत् ॥४६॥
yadi māmapratīkāramaśastraṃ śastrapāṇayaḥ । dhārtarāṣṭrā raṇe hanyustanme kṣemataraṃ bhavet ॥
सञ्जय उवाच । एवमुक्त्वाऽर्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत् । विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ॥४७॥
sañjaya uvāca । evamuktvā rjunaḥ saṅkhye rathopastha upāviśat । visṛjya saśaraṃ cāpaṃ śokasaṃvignamānasaḥ ॥
ओम् तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुन संवादेऽर्जुनविषादयोगो नाम प्रथमोऽध्यायः
om tatsaditi śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjuna saṃvāde’rjunaviṣādayogo nāma prathamo’dhyāyaḥ